Istorijske činjenice ukazuju da su Azerbejdžanci, koji su živjeli na svojim istorijskim zemljama kako na teritoriji današnje Jermenije tako i u azerbejdžanskoj regiji Nagorno-Karabah i njemu pripadajućih sedam oblasti, bili podvrgnuti politici etničkog čišćenja, genocida i agresije od strane jermenskih nacionalista. Zbog ovakve politike Azerbejdžanci su bili prinuđeni da kao izbjeglice i raseljena lica napuste svoje istorijske zemlje. Da bi ostvarili svoj cilj, Jermeni, koji su živjeli sa mitom o velikoj Jermeniji, uz pomoć pokrovitelja iz inostranstva, sprovodili su u razna vremena teror, genocid i etničko čišćenje usmjereno protiv Azerbejdžanaca. Samo u dvadesetom vijeku četiri puta su Azerbejdžanci bili izloženi genocidu i etničkom čišćenju – u periodu između 1905. i 1906, 1918. i 1920, 1948. i 1953, a zatim i u skorije vrijeme u periodu između 1988. i 1993. godine
Republika Jermenija je odmah nakon raspada Sovjetskog Saveza počela da primjenjuje nasilje i da vodi agresivni rat protiv Republike Azerbejdžan. Usljed ratnih dejstava gotovo petina teritorije Republike Azerbejdžan bila je privremeno okupirana, a na otetim zemljama i u samoj Jermeniji više od milion autohtonih Azerbejdžanaca bilo je podvrgnuto etničkom čišćenju. Tokom ove agresije počinjeni su brojni zločini protiv civilnog azerbejdžanskog stanovništva, uključujući djela genocida. Odgovornost za ove zločine snosi Republika Jermenija kao zemlja agresor.
Najveća tragedija dogodila se u gradu Hodžali. Ovaj grad, smješten u azerbejdžanskom regionu Nagorno-Karabah, imao je 7.000 stanovnika prije rata. Počev od oktobra 1991. godine grad je u potpunosti bio okružen oružanim snagama Jermenije. U noći između 25. i 26. februara 1992. godine, nakon masovnog artiljerijskog bombardovanja, jermenske oružane snage zauzele su Hodžali uz pomoć 366. motoriziranog puka bivšeg SSSR-a. Okupatori su u potpunosti uništili grad i izložili njegove mirne stanovnike neviđenoj okrutnosti.
Tokom ovog genocida, 613 osoba, uključujući 106 žena, 63 djece i 70 staraca, okrutno je ubijeno, 1275 ljudi je zarobljeno i mučeno. Sudbina 150 zarobljenika, uključujući 68 žena i 26 djece, još uvijek nije poznata. Od posljedica masakra teško je ranjeno 487 ljudi. Pored toga, 8 porodica je potpuno iskorije masakrirano, 130 djece izgubilo je jednog, a 25 djece oba roditelja. Ljudi su nemilosrdno ubijani zbog njihove nacionalnosti – samo zato jer su bili Azerbejdžanci. Zbog okupacije Hodžalija od strane oružanih formacija Jermenije azerbejdžanska država i njeni građani oštećeni su za više od 170 miliona američkih dolara.
Opšta ocjena uzroka i posljedica rata koji je Jermenija pokrenula protiv Republike Azerbejdžan i sve raspoložive činjenice o tragičnim događajima u Hodžaliju dokazuju da zločini počinjeni u ovom azerbejdžanskom gradu nisu bili uzgredni i neplanirani, već naprotiv, bili su sastavni dio sistemske politike nasilja koju je sprovodila Jermenija. Cilj masakra civila u Hodžaliju bio je sistemsko istrebljenje Azerbejdžanaca samo na osnovu njihove etničke pripadnosti. Prema međunarodnom pravu, ovakvi postupci su u skladu sa značenjem koncepta genocida i svjetska zajednica ih treba prepoznati kao takve.
Agresija na Republiku Azerbejdžan, počinjeni masovni zločini protiv čovječnosti i genocid u Hodžaliju predstavljaju ozbiljno kršenje ljudskih prava i međunarodnog humanitarnog prava, posebno Ženevske konvencije iz 1949. godine, Konvencije o sprečavanju i kažnjavanju zločina genocida, Međunarodnog pakta o građanskim i političkim pravima, Međunarodnog pakta o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima, Konvencije protiv mučenja i drugih okrutnih, neljudskih ili ponižavajućih postupaka ili kažnjavanja, Međunarodne konvencije o ukidanju svih oblika rasne diskriminacije, Konvencije o pravima djeteta, Konvencije o zaštiti ljudskih prava i osnovnih sloboda.
Azerbejdžanska država poduzima potrebne korake kako bi istina o Hodžaliju došla do međunarodne zajednice i kako bi se postiglo priznanje ove tragedije kao čina genocida nad azerejdžanskim narodom. Aktivnosti na ovom planu započeli su odmah nakon povratka nacionalnog lidera Hajdara Alijeva na vlast. Na inicijativu ovog velikog državnika data je politička i pravna potvrda genocida u Hodžaliju, a 26. februar proglašen je Danom hodžalijskog genocida. Osim toga, Međunarodna kampanja „Pravda za Hodžali!“, koja je pokrenuta 2008. godine na inicijativu Lejle Alijeve, potpredsjednice Fondacije Hejdar Alijev, dodatno je intenzivirala aktivnosti usmjerene na informiranje široke javnosti.
Zahvaljujući zalaganjima u okviru Kampanje „Pravda za Hodžali!“ stravične činjenice o ovoj tragediji dospjele su do široke međunarodne javnosti, milioni ljudi u svim krajevima planete upoznali su pravo lice jermenskih nacionalista i uvjerili se da Armenci ni od čega ne prezaju u ime provođenja svojih apsurdnih ideja, uključujući i ubijanje djece. Kao rezultat sistematskog rada usmjerenog na priznavanju genocida u Hodžaliju na globalnom nivou, u relevantnim dokumentima Parlamentarne unije Organizacije islamske saradnje, kao i u dokumentima parlamenata Meksika, Pakistana, Češke, Perua, Kolumbije, Paname, Hondurasa, Sudanu, Gvatemalija i Džibutija masovno ubistvo potvrđeno je kao čin genocida. Parlamenti Bosne i Hercegovine, Rumunjske, Jordana, Slovenije, Škotske, kao i izvršna i zakonodavna tijela 22 američke države osudili su tragediju u Hodžaliju, ocijenivši je masovnim zločinom. Presudom od 22. aprila 2010. godine, Evropski sud za ljudska prava utvrdio je da je istrebljenje azerbejdžanskog civilnog stanovništva Hodžalija „posebno težak prekršaj koji se može smatrati ratnim zločinom ili zločinom protiv čovječnosti“.
Godišnja komemoracija povodom sjećanja na žrtve genocida na nacionalnom nivou svjedoči o činjenici da monstruozni masakr koji su počinili Armeni u Hodžaliju nikada neće biti izbrisan iz sjećanja azerbejdžanskog naroda i da će zločinci koji su počinili genocid prije ili kasnije biti izvedeni pred lice pravde.
Piše: Božidar Proročić, spec. savjetnik Kulturno-ekonomskog centra Azerbejdžana
