Dr. Rizvan Halilović: SANDŽAK, OD OKUPIRANE TERITORIJE, DO PREKOGRANIČNE EUROREGIJE

Već je više od sto godina od kako je Sandžak podijeljen, okupiran i anektiran  od strane Srbije i Crne Gore, drsko i bezobzirno se piše decenijama da su crnogorske i srbijanske trupe silovitim napadima, na nenaoružano bošnjačko stanovništvo (Turke)  „oslobodile Sandžak od Turaka,“ dijeleći ga na srbijanski i crnogorski dio Sandžaka. Od balkanskih ratova 1912.-1913. pa preko komitskih pokreta, srpsko-crnogorski okupatori su neprekidno zastrašivali bošnjačko stanovništvo i prinuđivali brojne porodice, da napuste svoja vjekovna ognjišta . Nažalost , od balkanskih ratova, preko prvog i drugog svjetskog rata , pa i nakon Narodno oslobodilačkog  rata, sve do 1973. Godine,  Bošnjačko stanovništvo je zločinačkim nasrtajima i genocidnim ratnim razaranjima primoravano da napuste Sandžak i odsele se u Tursku, Bosnu, Kosovo, Makedoniju , Albaniju i brojne druge zemlje u kojima sandžaklija ima više, mnogostruko nego u Sandžaku. Drskost u antipropagandi ide dotle da se širila laž kako nas je Turska prodala, ostavila, izdala, kao da je u to vrijeme Tursku neko pitao, hoće li da se povuče politički i pravno sa tih teritorija .No i pored svih nasrtaja i surove propagande, Sandžaklije su opstale na prostoru Sandžaka i nastavili da se bore za poboljšanje odnosa među narodima koji vjekovima žive izmiješani u Sandžaku.

Pred Drugi svjetski rat je stasala jedna nova generacija Bošnjaka, Crnogoraca i Srba, koji su podstaknuti odlukama KPJ da se Bošnjacima kao Muslimanima prizna status ravnopravnog naroda,  koja je mobilisala brojne Bošnjake u antifašistički pokret koji je predvodila KPJ od 1930.  i NOP Jugoslavije od 1941. godine. Sandžak je dao nekoliko proleterskih udarnih brigada i pokrenuo stanovništvo uz NOP, koji je žestoko stradao zbo tog svog opredjeljenja. Dok su se vodile žestoke borbe protiv okupatora i domaćih izdajnika u Sandžaku i Bosni, u Srbiji i Hrvatskoj, pa i u Crnoj Gori  je vladao spokoj, jer su te države bile kvislinške tvorevine, koje su masovno pokazivale lojalnost okupatorima, sve do kapitulacije Italije 9.9.1943. godine.

Zato se na tlu slobodnih teritorija Bosne i Sandžaka , rađala ideja da se prvo u Bihaću osnuje AVNOJ, a potom i da se osnuju ZAVNOS i ZAVNOBIH, ZAVNOH i dr. Tako je još na II zasijedanju AVNOJ-a , a naročito nakon NOR-a 1945. godine došlo do likvidacije Sandžaka i ponovne podjele između Srbije i Crne Gore, a Bošnjaci širom Jugoslavije ponovo proglašeni vjersko-etničkom skupinom, kojoj se daje vrijeme da se prilagodi i opredijeli hoće li biti Crnogrci, Hrvati, Makedonci, Srbi. To je nažalost bila još jedna prijevara i zloupotreba Bošnjaka Sandžaka. Kad je došlo do disolucije Jugoslavije i krvavog raspada sistema, Sandžaklije su ponovo bile pod žestokim pritiskom i brojne su žrtve podnešene.  Napokon, početkom 21. stoljeća postepeno dolazi do sazrijevanja svijesti i kod naših susjeda da se asimilacijom i zločinima nemogu rješavati međunacuonalni problemi, niti se progonima  može postići trajni mir.

Ključne riječi: Sandžak, demokratizacija i decentralizacija, regionalzacija Evropske unije, regionalizacija Balkanskih zemalja, prekogranična euroregija, nadležnosti prekograničnih regionalnih institucija.

 

2.                                Uvod

Sandžak kao historijska, kulturna, politička i društveno-pravna regija postoji od vremena nemanjićke županije Raške, kao zasebna cjelina.Bosanski ban Tvrtko I, je oblast Sandžaka pripojio Banovini Bosni još 1373. godine,  a naročito je Sandžak u današnjim granicama bio važan u osmaniljskom periodu kada su svi putevi vodili preko Sandžaka za Istanbul i druge osmanlijske gradove, kada je Sandžak bio  od velikog značaja za Osmanlijsko carstvo.

Nakon što je Austro-ugarska poslije Berlinskog kongresa 1878. godine okupirala Bosnu, njena vojska je zaposjela sandžačke gradove Priboj, Prijepolje, i Pljevlja. Sandžak je tada za Osmanlijsko carstvo izgubio raniji značaj, ali je predstavljao isturenu graničnu oblast prema Austro-Ugraskoj između Srbije i Crne Gore. Sandžak je bio vrlo važno područje preko kojeg je Austro-ugarska željela da izgradnjom pruge od Uvca do Kosovske Mitrovice, poveže sa Bliskim istokom i dalje, tako značajnim područjem za tadašnje planove Austro-Ugraske.

Cijeli svijet je sa velikim podozrenjem gledao na takve poteze Austro-ugraske i protivio se tim potezima Beča. Aneksijom Bosne i Hercegovine 1908. godine Austro-ugraska je povukla svoje garnizone iz Sandžaka. U protokolu koji je potpisan između austrougarske i osmanlijskog carstva 21.2.1909. godine, stoji sljedeće: „Austro-Ugarska izjavljuje da se odriče svih svojih prava, a koja su joj bila data u pogledu nekadašnjeg Novopazarskog sandžaka berlinskim ugovorom i istanbulskom konvbencijom od 21.4.1879. godine“[1]

Nakon povlačenja Austro-Ugraske iz garnizona Sandžaka, već 1912. godine Srbija i Crna Gora okupiraju Sandžak i stavljaju pod svoju upravu. Međutim ni Srbija ni Crna Gora nisu ništa učinile da se u Sandžaku izmijeni stanje u smislu ekonomskog i kulturno-prosvjetnog unapređenja situacije. Za vrijeme Kraljevine Jugoslavije Sandžak je bio pretvoren u jugoslovenski Sibir, koji je bio odsječen od svijeta, kao besputni i neprohodni kraj, zaostao i primitivan.Jedna vrlo važna činjenica je ovdje prisutna kada su u pitanju Sandžaklije, jer su se odazavli na poziv sultana i u Austro-ugarsku i u Osmanlijsku vojsku, mada je bio i veliki broj Bošnjaka u Sandžačkim jedinicama, koje su u sklopu Sandžačke vojske, pomogle povlečenje srpske vojske preko Sandžaka, Crne Gore i Albanije ka Krfu . Okupacione snage su organizovale u avgustu 1917. godine u Sjenici konferenciju na kojoj su uzeli učešće predstavnici Bošnjaka Sandžaka.[2]

3. Sandžak kao okupirana i anektirana teritorija

Bukureškim mirom 1913. godine Crna Gora je dobila teritoriju od 5000 km kvadratnih sa gradovima Pljevlja , Bijelo Polje,  Petnjica, Berane, Rožaje, Plav, Gusinje, Tuzi , do Skadarskog jezera. Na Kosovu dobija Peć i Đakovicu. Srbija dobija sljedeće gradove u Sandžaku: Novi Pazar, Sjenicu, Tutin, Prijepolje, Novu Varoš i Priboj.

Hrišćanska zapadna propaganda je odavno pisala i širila propagadu da je hrišćanima vrlo teško u Osmanlijskom carstvu , a naročito je to intezivirano nakon odlaska austrougara iz Sandžaka i uoči balkanskih ratova 1912.-13. godine, podstičući da je došao poslejdnji čas obračuna krsta i polumjeseca. Prema tome muslimansko stanovništvo nikako nije moglo očekivati oslobađanje, već samo okupaciju od strane hrišćanskih balkanskih država. Tako opasna i neizvjesna situacija natjerala je stanovništvo na bijeg iz svojih vjekovnih domova put Turske. Naročito je intenzivirano iseljavanje, nakon završetka Balkanskih ratova i surovih postupaka režimskih i paravojnih snaga Srbije i Crne Gore.

Preko luke Bar , a i preko Kosova i Makedonije, Bošnjaci su nastavljali iseljavanje put Turskih gradova tražeći utočište u opkoljenoj Tusrkoj. Procjene su da je bilo više od 16000 iseljenih iz dijela Sandžaka pod Crnom Gorom i preko 40.000 Bošnjaka iz dijela Sandžaka pod Srbijom. Nastavljeno je otimanje za Bosnu i Sandžak od strane susjeda, ali uvijek ako bi kako moglo bez Bošnjaka.

Sandžak kao okupirana i anektirana teritorija prolazi kroz nekoliko faza od 1913. godine , nakon Bukureškog mira, pa preko okupacije od strane Austro-ugarske 1914.-1918. godine, potom ponovne okupacije od strane Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, 1918. godine, kada Bosna i Hercegovina, kao vrlo oslabljena politički, pravno i vojno, nema snage da pokrene

pitanje povratka Sandzaka u svoje okrilje, u čijem sastavu je bio, više od 400 godina.[3] Sandžak u Kraljevini SHS, podijeljen je između Zetske i Užičke oblasti.[4]

Nakon što je uvedena šestojanuarska diktatura 1929. godine, Sandžak je novom podjelom Kraljevine Jugoslavije pripao Zetskoj banovini, sa centrom u Cetinju.Ustav iz 1931. godine je potvrdio administrrativno ustrojstvo, da bi kapitulacijom Jugoslavije, Sandzak ponovo bio demarkaciona zona između njemačke, itaijanske okupacione zone, NDH i velike Albanije 1941. godine. Nakon dizanja ustanka 14. jula 1941. godine u Sandzaku se formiraju partizanske jedinice, koje će prerasti u više oblike manevarskih jedinica;  Prve proleterske, Druge proleterske, Treće Sandzačke(proleterske,) i td. Nakon stvaranja slobodnih teritorija i stvaranja uslova za obnovu zemaljske zasebnosti u odnosu na sve druge države u kojima je nakon AVNOJ-a 1942. godine,  došlo do osnivanja Zemaljskih antifašističkih vijeća narodnog oslobođenja u Sandzaku, Bosni, Hrvatskoj, Crnoj Gori i dr. U jesen 1943. godine ZAVNO Sandzaka je na II. Zasijedanju AVNOJ-a u Jajcu,  iako bez delegacije Sandzaka, priznat kao zasebna jedinica, koja ulazi u sturkturu buduće Demokratske Federativne Jugoslavije(DFJ), bez jasnog položaja u budućoj strukturi.[5]

Sjenička konferencija 1917.,  Prvo zasijedanje ZAVNO Sandžaka 1943., Likvidacija Sandžaka 1945. i Referendum za autonomiju Sandžaka 1991. Godine, predstavljaju svojevrsne političko-pravne fundamente u razvoju svijesti i dostojanstva Sandžaklija, o značaju Sandžaka kao jedinstvene regije iako je od 1912. godine okupirana i administrativno podijeljena terotorija.

Izbijenjem Drgog svjetskog rata 1941. godine, Sandžak okupiraju Njemačke i Italijanske snage, a prema njihovom dogovoru stvorena je linija razgraničenja u Sandžaku. U njemačku zonu ulaze Novi Pazar, Sjenica, Prijepolje , Priboj i Nova Varoš,  a u italijansku okupacionu zonu ulaze Pljevlja, Bijelo Polje, Bihor, Berane i Tutin. U isto vrijeme Sandžak okupitraju i albanske jedinice uz podršku njemačkih okupacionih snaga. Sandžak je željela i NDH, kako bi stvorila svoju maksimalnu teritoriju od Boke Kotorske,  preko Sandžaka,  do Subotice.

Sandžak su htjele i velikosrpske aspiracijske snage Draže Mihajlovića, koje dobijaju instrukcije da očiste Bosnu i Sandžak od Bošnjačkog stanovništva.Sandžaklije se ubrzo mobilišu u Muslimansku  miliciju i u Partizanske jedinice, koje vode zajedničku borbu protiv okupatora i kvislinga, koji žele istrebljenjem Bošnjaka,  da ovladaju ovim prostorima. Nakon završetka rata sve republike dobijaju svoj status  u Jugoslaviji, a Sandžak ponovo biva likvidiran i podijeljen između Srbije i Crne Gore.

Sandžak iako podijeljen, ulaskom u novu Jugoslaviju, očekivao je shodno učešću i doprinosu NOP i NOR, a naročito doprinosu formiranja DFJ 1943. godine u Pljevljima i u  Jajcu, poboljšanje ekonomskih , kulturnih i prosvjetnih prava i sloboda u odnosu na prijeratno stanje.

Nove vlasti u Sandžaku od 1945. godine, pod rukovodstvom KPJ, a naročito  Aleskandra Rankovića, Blaža Jovanovića, Milovana Đilasa, Moše Pijade i drgih, vršile su  neviđene represije nad Bošnjacima, Albancima, Turcima, Gorancima, Torbešima i drugim muslimanima, kako bi u što većem broju napustili Bosnu, Sandžak, Kosovo, Makedoniju, Srbiju, i Crnu Goru.[6]Nakon likvidacije Sandžaka 29.3.1945., na drgom zasijedanju ZAVNO Sandžaka u Novom Pazaru, ništa bolji položaj i uslove sveukupnog života u selima i gradovima Sandžaka, nažalost, nisu imali ni Srbi, Crnogoci, Albanci i pripadnici drugih naroda u podijeljenom i zapostavljenom nerazvijenom Sandžaku.[7]

Zbog toga se iselilo više od 150.000 u Bosnu, više od 50.000 bošnjaka u Tursku i veliki broj Bošnjaka odlazi na Kosovo i u Makedoniju, sa namjerom da kao „Turci“ nastave put u Tursku. Život Bošnjaka Sandzaka,  u SFRJ je bio konstantno u podređenom položaju, bez prava na domovinu, nacionalno ime, na vjeru, jezik, pismo, kulturu, tradiciju, književnost, umjetnost, folkor, običaje, pripadnost antifašističkom pokretu i druge osobenosti koje su vjekovima krasile Bošnjake-Muslimane.

Nakon demokratskih promjena 1990. godine i slobodnih izbora u Jugoslaviji, SDA Srbije, i Crne Gore, je organizovala referndum o statusu Sandžaka kao prekogranične regije u okvirima novonastale situacije, kada su Jugoslaviju sačinjavale samo Srbija i Crna Gora.

SDA i MNVS-BNVS su najznačajnije institucije koje su Sandžaklije osnovale još 29.7.1990. godine i pokazalo se da  su ove dvije institucije odigrale najznačajniju politčku, reformatorsku i emancipativnu funkciju, kako u dijelu Sandžaka pod Crnom Gorom, tako i u dijelu Sandžaka pod Srbijom. Bošnjaci su faktor koji afirmiše još snažnije i kvalitanije odnose unutar država u kojima žive i u odnosu sa matičnom državom svih Bošnjaka, Bosnom i Hercegovinom i zavičajnom regijom Sandžakom.Nazalost i najnovija administrativna raspodjela Sandzačkih opština u Srbiji, nije ni malo vodila računa o regionalnim interesima i zavičajnoj cjelini svih šest sandzačkih opština u Srbiji. Sandzak pod Crnom Gorom, se uglavnom spominje kao sjeverna Crna Gora iako je među Sandzaklijama u crnoj Gori i dalje jako prisutan osjećaj pripadnosti Sandzaku kao zavičajnoj regiji, sa posebnim osobenostima u odnosu na ostale regione Crne Gore.

Takav odnos i kvalitativni rezultati rada mnogih institucija u Sandžaku, daje nam za pravo da predložimo i učinimo sve da se formira multikulturalna, multietnička, multijezčka Prekogranična Euroregija Sandžak, koja bi obuhvatala opštine u Srbiji( Novi Pazar, Sjenicu, Tutin, Prijepolje, Novu Veroš, Raška i Ivanjica),  Crnoj Gori( Pljevlja, Bijelo Polje, Petnjica, Berane, Rožaje, Plav, Gusinje, Andrijevicu i Mojkovac) Kosovu( K. Mitrovica, Zubin Potok, Peć, Vitomirica, Istok, Klina), Albaniji(Tropoje, Skadar i Malesi i Madhe ) i Bosni i Hercegovini( Čajniče, Rudo, Foča ).Na taj način bi Sandzak kao euroregija povezivao i razvijao snažnije i svestranije veze među Balkanskim zemljama, ne narušavajući suverenitet i teritorijalni integritet Srbije, Crne Gore, Kosova, Albanije i Bosne i Hercegovine. Smatramo da bi to bio veliki doprinos bržem iznalaženju rješenja i za ostale euroregije na Balkanu,  koje bi omogućile brži integrativni proces zemalja zapadnog Balkana  u Evropsku uniju- EU.

 

4. Pravni okvir euroregija i Sandzaka kao prekogranične euroregije

Opšta globalizacija je snažno uticala na stvaranje regionalne politike kojom se ohrabruju manje regije uz pomoć Odbora regija, kao savjetodavnog tijela Evropske unije, predstavnika novog procesa povezivanja među regijama u ovirima globalne saradnje. Svaka država članica EU ima svoju regionalizaciju, bez nekog standarda za pojedine regije, ali u zadnjim fazama evropskog integrisanja, područje regija obuhvata prostor koji se nalazi u granicama nekoliko država. Proces integrisanja ostvaruje se putem makroregija ili prekograničnih regija koje imaju evropski statut. Prekogranična saradnja uključuje nova pravila ekonomske i socijalne, kohezije koja regijama donosi veću samostalnost. Tu se odmah javljaju problemi podjele nadležnosti na nivou Unije ili država članica, odnosno nižih nivoa vlasti, koji nije definisan u Lisabonskom  ugovoru, ali je Odboru regija dodijeljen zadatak da u saradnji sa EU institucijama vodi računa o načelu  supsidijarnosti  ( Committee of the Regions- odbor regija/ Komitet regiona). Odbor regija mora biti konsultovan prije nego Unija donese odluke o pitanjima kao što su regionalna politika, zaštita okoliša, obrazovanje i promet.

Region je oblast,rejon, zona, kraj, susjedstvo,prostorija, površina, zemlja, zavičaj, domovina, otadžbina, provincija, najčešće se koriste regionalizam i regionalizacija. Regionalna politika EU i Evropa regiona. U svemu tome za intervencije Evropske zajednice, važi princip supsidijarnosti. Regionalne politike u EU vode se preko dva fonda, Kohezivnog i Strukturnog. Razvoj i unapređenje Evrope možemo pratiti od Evrope nacija, preko Evrope građana, Evrope manjina i na kraju Evrope regiona i prekograničnih regiona(interteritorijalne saradnje regija i lokalnih zajednica, uključujući i formiranje prekograničnih euroregija.)

Pojam euroregije, u evropskoj politici euroregija,  je oblik transnacionalne saradnje između dvije ili više administrativnih jedinica u različitim evropskim drzavama. Među najvažnijim pravnim dokumentima koji regulišu ovu oblast su; Evropska povelja o lokalnoj samoupravi (1985.),  Madridska Okvirna  konvencija o prekograničnoj regionalnoj saradnji( 1980.)[8] Evropska povelja o pograničnim i prekograničnim regionima ( 1981. 1995. 2004.),koja proklamuje Evropu regija, odnosno Evropu bez državnih granica, Deklaracija o regionalizmu u Evropi( 1996.), Nacrt evropske povelje o regionalnoj samoupravi 1997.[9]

Odredbe čl. 3/1. „Regulisano je da regionalna samouprava označava pravo i sposobnost najvećih subdržavnih teritorijalnih vlasti da imaju izabrana reprezentativna  tijela saglasno principu supsidijarnosti“. Riječ je dakle o realizaciji  jedne davnošnje vizije francuskog pravnika Leona Digija, kada je opisao transformaciju hijerarhije monopola moći klasične državne uprave,  u demokrastki kontorlisani sistem javne službe (servisa građanski interesa) „upravljači i službenici nisu više gospodari koji podanicima nameću suverenu vlast, imperium. Oni  nisu organi,  kolektivna ličnost koja zapovijeda. Oni samo upravljaju poslovima zajednice“On se zalaže za smanjaje moći javnih službi kroz jačanje javnog prava i pokretanje desuverenizacije država i decentralizacije vlasti.

Pravo lokalnih vlasti na udruživanje čl. 10. Evropska  Povelja  o lokalnoj samoupravi; -1 Lokalne vlasti imaju pravo da, u vršenju svojih dužnosti međusobno sarađuju i da se , u skladu sa zakonom, udružuju sa drugim lokalnim vlastima radi vršenja poslova od zajedničkog interesa.

2.Svaka zemlja mora priznati pravo lokalnim vlastima da pripadaju udruženju(savezu) loklanih vlasti, radi zaštite unaprejeđenja njihovih zajedničkih interesa i da pripadaju međunarodnoj organizaciji lokalnih vlasti.

3. lokalne vlasti imaju pravo da, pod uslovima koji mogu biti propisani zakonom, sarađuju sa odgovarajućim lokalnim vlastima drugih zemalja.“[10]

Euroregija predstavlja svakako jedan specifičan oblik prekogranične saradnje i povezivanja. Bez obzira na njezinu strukturu, nju zapravo najviše čine aktivnosti na nivoima regija, na određenoj teritoriji povezanom poviješću, stanovništvom, tradicijom, kulturom, privrednim aktivnostima i drugo.

Organi EU promovišu regionalni razvoj, osnivanjem mreže regija i pri tome rukovodi ekonomskim programima, snažnim  finasijskim sredstvima  podstičući nacionalne regije da se povezuju u prekograničnu regionalnu saradnju.

Makroregije mogu donositi odluke bez predhodnog konsultovanja, sa svojim vladama. Odbor regija poziva na osnivanje makroregija unutar i izvan granica EU, podstiče saradnju euroregija putem umrežavanja . Može se reći da EU mrežama regija pridaje veću pažnju, nego državama zahvaljujući Odboru regija koji smatra da su makroregije prilika za uspjeh regijama, jer često nemaju dobru komunikaciju sa centralnim Vladama, po pitanju uređivanja samostalnog raspolaganja finansijskim sredstvima za vlastiti razvoj.

Do sada su osnovane i vrlo uspješno djeluju Baltička makro euroregija, Podunavska makroregija, kao i inicijativa za Jadransko-jonsku makroregiju[11]Odbor regija osigurao je institucionalni okvir i za članice Mediteranske unije, kako bi imale direktne dijaloge. Mediteranska unija osnovana je 2008. godine. Mediteranska unija ima sve članice Unije, te nekoliko priobalnih drzava nečlanica, a Odbor je podržava kao način afirmacije stabilnosti, prosperiteta, mira i partnerstva.

Euroregije kao asocijacije samoupravnih jedinica subnacionalne  razine iz različitih država pojavljuju se na području Evrope krajem 2006, jer do tada nije postojao jedinstven okvir koji bi definisao euroregije na nivou  EU, a koji bi regulisao unificiranje i standardizaciju euroregija, te omogućio razvoj adekvatnih pravnih i finasijskih instrurmenata za subjekte poput euroregija. Uviđajući potencijale koji leže u takvim oblicima prekograničnog povezivanja regija ,  a u skladu sa osnovnim načelima kohezijske politike EU, Evropska komisija je krajem 2006. godine predlozila tekst Uredbe kojom je regulisano pitanje euroregija. Uredba je usvojena od Vijeća Evropske unije krajem 2006.godine ( UREDBA EZ br. 1082/2006.) dajući time vrlo važnu potporu daljnjem razvoju euroregija, kao potencijalno vaznog instrumenta za realizaciju i ravnomjerniji razvoj putem prekogranične saradnje.

Neke već formirane euroregije imaju; predsjednika, Izvršni odbor, nadzorni odbor, Skupštinu euroregije, tehnički sekretarijat,  te radne komisije:

Komisija za turizam i kulturu,

Komisija za ribarstvo, i očuvanje životinjskog i biljnog svijeta,

Komisija za promet i infrastrukturu,

Komisija za zaštitu okoliša,

Komisija za privredne aktivnosti.[12]

Ciljevi prekogranične euroregije mogli bi se definisati ovako:

-Saradnja jedinica loklane samouprave na održivom razvoju euroregije, gdje jedinice lokalne samouprave kao teritorojalne i političke jedinice , kao najbliže čovjeku imaju najvažniji značaj i ulogu.

-primjena i realizacija instrumenata  definisanih u Evropskoj povelji o lokalnoj i regionalnoj samoupravi, Konvenciji o prekograničnoj saradnji, te u skladu sa Konvencijom o regionalnoj upravi,

– jednostavniji i efikasniji zajednički pristup evropskim fondovima

-jačanje institucionalne stabilnosti na Zapadnom Balkanu radi bržeg ulaska u EU i NATO,

-jačanje međuregionalne saradnje, sa sličnim euroregijama, koje bi se formirale na prostoru Jadransko-jonske europske makroregije i podunavske europske makroregije.

Prekogranične euroregije pokazuju se kao vrlo koristan alat za uspostavljenje i održavanje kontinuirane komunikacije među regijama na Balkanu, koje doprinose boljem međusobnom upoznavanju, zbližavanju naroda i etničkih zajednica na Balkanu  i usaglašavanje zajedničkih interesa. Na taj način bi se razbijali neutemeljeni animoziteti i predrasude, koje nikada ne treba podcijeniti.Kad se tiče Balkana prekogranične euroregije, kao što je Sandzak, mogle bi pridonijeti premošćivanju i boljem  usaglašavanju među regijama Balkana, kao i mogućeg doprinosa međudržavnim odnosima zemalja  na Balkanu, jer mislimo da vrlo često drzavni i regionalni interesi   nisu u potpunosti usklađeni.

Evropska unija je od 2006.godine, sve snažnije promovisala prekograničnu saradnju, transnacionalnu saradnju i međuregionalnu saradnju, te regionalni razvoj, jer se  tom Uredbom regijama iz raznih zemalja otvara mogućnost pristupanju EU fondovima, bez posredovanja, ali naravno uz predhodno odobravanje centralnih vlasti.

Na taj način bi direktne veze omogućile da euroregije izrađuju sopstvene Operativne programe, razvojne programe, preko kojih bi Evropska komisija dodjeljivala bespovratna sredstva, što bi imalo za posljedicu: efikasnije i  svrsishodnije korištenje EU fondova, za razvoj lokalnih zajednica i daljni doprinos razvoju decentralizacije i ravnomjernog razvoja drzava. Naravno ovome bi bilo i velikog otpora centralnih vlasti, kao i u mnogim zemljama EU, jer kod koga je novac , kod toga je i moć, pa se zbog toga centralne vlsti ne žele odreći kontrole nad EU sredstvima, namijenjenim regionalnom razvoju  u zemljama EU i zemljama kandidatima za ulazak u EU, kao što su naše drzave Bosna i Hercegovina, Srbija, Crna Gora, Kosovo, Albanija i Makedonija.

Evropska unija dodjeljuje značajna bespovratna sredstva za prekograničnu saradnju regija. Ta sredstva se dodjeljuju po strogo definisanim pravilima, na osnovu kvaliteno pripremljenih razvojnih planova. Ti planovi se u EU fondovima naziavju Operativni programi ( O.P.), a izrađuju se za određene oblasti unutar jedne države ili više država, kada su u pitanju prekogranične regije, ili euroregije, kao što je naš Sandzak u užem i širem smislu.[13]   Operativni planovi definišu razvojne prioritete, organizacijsku strukturu koja će provoditi program, procedure upravljanja programom, kao i izvore finansiranja i iznose finsijskih sredstava, a sve to za sedmogodišnji period.

Pravljenje Operativnih planova obavlja se na NUTS II nivou, ali se uključuju i regije na NUTS III nivou. Što se tiče Bosne i Hercegovine prekogranična saradnja u sklopu IPA fondova, vrlo je vazan instrument regionalnog razvoja, jer je SERDA,- sarajevska regija u pograničnom dodiru sa Regijom Sandzak .Hrvtaska je na primjer uključena u 6 OP-a prekogranične saradnje, te 2 OP-a transnacionalne saradnje, a na raspolaganju joj je nekoliko desetaka miliona eura bespovratnih sredstava.[14]

Očigledno je da bi euroregije trebale biti alat za svrsishodnije i uspješnije korištenje EU fondova, što je vrlo motivišuće za sve jedinice lokalne samouprave i za države koje bi mogle da se direktnije uključe u ovaj projekat formiranja Prekogranične Euroregije Sandžak.Sandžak kao prekogranična euroregija u funkciji jačanja održivog razvoja, procesa regionalne i evropske integracije, ostvarivanja kulture mira, fpormiranja i razvoja modernog građanskog društva na Balkanu i njegovog opšteg napretka. Radom stručnih komisija bi se definisao određeni broj projekata u svim važnim sektorima, uključujući i zaštitu okoliša, upravljanje rizicima, razvoj prekograničnih preduzetničkih mreza , informatičko umrezavanje, u koje bi se direktno uključile sve lokalne zajednice u prekograničnoj regiji.

Posebni efekti prekogranične regionalne saradnje bi  postigli brži razvoj gradova i regija koje bi sačinjavale Sandzak, kao prekograničnu regiju. Potom bi se postigli snazni efekti u unapređenju proizvodnje obnovljivih energija, očuvanju voda, zaštiti atmosfere, zajednički i napredniji oblici savremenog stručnog obrazovanja, unapređenju javnog zdravstva, kulturnoj razmjeni, kreativnijem upotpunjavanju slobodnog vremena, razvoju sporta, međusobnom ispomaganju u slučajevima prirodnih katastrofa i nepogoda i sve snažnije socijalne potrebe koje prate savremeni tok globalizacije.

Na osnovu uvida u sve projekte od strane EU, Sanadžak kao prekogranična euroregija bi osigurao bespovratna sredstva u sklopu Operatvnih planova i IPA fondova.  U Bosni i Hercegovini su entiteti nadležni za pitanja lokalne samouprave .U FBIH je na snazi   Zakon o principima loklane samouprave .U RS takođe postoji Zakon o loklanoj samoupravi. Tu su još i kantonalni zakoni i statuti Općina u oba entiteta Bosne i Hercegovine.

Mislimo globalno, djelujmo regionalno i lokalno!

 

 

5. Zaključak

Operativni razgovri, razmjene iskustava i zajednički projekti, sigurno bi doprinijeli bržem razvoju regije Sandžak, na svim poljima kulturne, privredne, ekološke, komunikacijske, poljoprivredne, uzajamne pomoći u svim situacijama, urbane saradnje i svih sloboda kretanja ljudi, roba, ideja, usluga i kapitala.

Prekogranična Euroregija Sandžak neće ni na koji način narušiti teritorijalni integritet, suverenitet, demokratiju i zajedništvo naroda i etničkih grupa koje vijekovima zive izmiješani, uz tradicionalno dobre komšijske odnose u Sandžaku i na Balkanu.

Prekogranična euroregija Sandzak, će doprinijeti još boljem povezivanju i svestranoj saradnji svih drzava čije loklalne zajdnice budu sastavni dio ove tako značajne prekogranične regije, koja umjesto da razdvaja, u budućnosti treba da povezuje i spaja susjedne zemlje Srbiju i Crnu Goru, Bosnu i Hercegovinu, Kosovo i Albaniju.

Centralne drzavne vlasti će mnogo lakše usglašavati zajedničke politike i tu istu politiku provoditi kroz zajedničke projekte i aktivnosti, što bi za Sandžak kao prekograničnu regiju značilo da ima snažniji uticaj na vlade u drzavama i cijelu EU.

Sandžak i ostale eurorgije moraju vršiti još snažnjiji uticaj na međunarodne organizacije  koje reprezentuju regije u ime tijela EU, kako bi promovisale i unapređivale procese decentralizacije unutar svih drzava i putem prekograničnih euroregija.

Ove ideje će imati i otpora kod svih drzava na Balkanu, jer su još uvijek centralizovane upravljačke strukture , jer su svoj suverenitet stekle nedavno .

Poseban otpor je jasno vidljiv na primjeru Uredbe  EGST, koja neće zaživjeti dok države ne donesu adekvatne propise u sklopu svojih zakonskih  sistema, a što je do sada učinio vrlo mali broj članica EU.

Takve će zakone morati donijeti upravo države kandidatkinje za članstvo u EU, jer je to obaveza u sklopu usvajanja acquis communitaire-a da bi mogle postati članice EU.

Zato vlasti Bosne i Hercgovine, Srbije, Crne Gore, Kosova i Albanije, moraju već odmah preduzimati političke i pravne korake kako bi se omogućilo snažno prekogranično povezivanje svojih i susjednih regija, kao i izradi Strategije regionalnog razvoja i zakona o regionalnom razvoju.

Istovremeno zajednice lokalne samouprave, to jest pogranične opštine moraju uložiti daleko više napora u razvoj vlastite administracije kako bi se osposobile za saradnju sa opštinama u susjedstvu i preko državne granice, koristeći uspješno EU fondove za prekograničnu saradnju i povezivanje.

Prekogranične euroregije su znači vrlo važan oblik organizovanja, koji stoji na raspolaganju Balkanskim državama koje žele u EU, pa ovaj način povezivanja ne bi smjele potcijeniti.

Značaj Sandžaka kao prekogranične euroregije treba uporno i glasno prezentirati državnim zakonodavnim i izvršnim tijelima država Balkana,  kojih se direktno tiče Sandžak kao prekogranična euroregija i institucijama Evropske unije koje sve snažnije promovišu desuverenizaciju, decentralzaciju i regionalizaciju Evrope.

 

Sarajevo, 13.09.2017. godine                                                dr. Rizvan Halilović

 

6. Literatura
7. Noel Malcolm, 1994. Kratska historija Bosne
8. Nada klajić, Srednjo vjekovna Bosna
9. Evropska povelja o lokalnoj samoupravi iz 1985.
10. Okvirna evropska konvencijao prekograničnoj saradnji teritorijalnih zajednica ili vlasti, Madrid, 21. maj, 1980. Serija evropskih ugovora /106.
11. UREDBA (EU) br.1299/2013EUROPSKOG PARLAMENTA I VIJEĆA, od 17.11.2013. , o posebnim odredbama za potporu iz Evropskog fonda za regionalni razvoj, cilj „Evropska teritorijalna suradnja“, sastavljeno u Bruxellesu 17. 11.2013.
12. UREDBA (EU)br. 1085/2006 o prekograničnoj saradnji članica EU
13. Evropska grupacija za teritorijalnu suradnju (EGST), 2010 godine.
14. Ustavi Kraljevina SHS i Kraljevine Jugoslavije iz 1921 i 1931. godine
15. Šefket krcić, 2001. Sandžak između Crne Gore i Srbije,
16. Hazim šavbanović, Bosanski pašaluk. Postanak i upravna podjela. 1959. Naučno društvo NR BIH.
17. Evropska povelja o lokalnoj samoupravi iz 1985.

www.sogfbih.ba/…/Evropska %20povelja o lokalnoj samoupravi, sa objašnjenima. Prist. 10.9.2017.

12. Jovan Komšić, Principi evropskog regionalizma, asocijacija multietničkih gradova jugoistočne evrope, 2007. Novi sad.
13. Hrvoje Marušić, Euroregije i prekogranična saradnja,Pomorski zbornik 45. 2008, str. 259-264, Split.
14. Sc.Majda Rubić, Uloga odbora regija u kohezijskoj politici Evropske unije, ISSN 1847-0459, Zbiornik radova Pravnog fakulteta u Splitu, god.52. -2015. Broj 4.

[1] Mustafa Imamović, 1997. Historija Bošnjaka, Preporod, Sarajevo

[2] O ovome opširnije piše akademik Šefket krcić u svom člnaku posvećenom 100.  godišnjici Sjeničke konferencije, koja je održana u Novom Pazaru u organizaciji BNVS, avgust 2017.

[3] Ban Tvrtko I. Je 1373. godine pripoio teritioriju Sandžaka, koji je uz manje ili veće izmjene bio u satsavu Bosne sve do definitivne aneksije Bosne od strane Austro-ugarske, kada povlači i svoje jedinice  iz sandžačkih garnizona

[4] Pljevlja i Bijelo Polje su pripali Uzičkoj oblasti, kako stoji u Vidovdanskom Ustavu kraljevine SHS, 1921. godine.

[5] Jasno se vidi u odlukama, donešenim na II. Zasijedanju AVNOJ-a 29.11.1943. godine.Tada nisu bile zastupljene ni Vojvodina, ni Kosovo, ni Makedonija, ni Srbija, koje su naknadno pred kraj rata bile uključene u AVNOJ, preko svojih političkih predstavnika, na trećem zasijedanju AVNOJ-a, kada je već ZAVNO Sandzaka bilo već likvidirano, nazalost.

[6] Procjene su da Bošnjaka iz Sandzaka ima preko 2  miliona izvan historijskih granica Sandzaka koji razasuti zive najviše u Turskoj, Bosni, Srbiji, Crnoj Gori, Americi, Australiji, Evropi, Makedoniji, Kosovu, Albaniji, Hrvatskoj, Sloveniji, i dr.

[7] Zbog toga je najveći broj Sandzaklija potrazilo svoju nafaku u drgim privrednim centrima Srbije, Crne Gore, Hrvatske, Makedonije i brojnih zemalja svijeta, pa se procjenjuje da izvan Sandzaka zivi nekoliko puta više Sandzaklija, nego u oba dijela Sandzaka.

[8] No. 106.                  Okvirna konvencija o prekograničnoj saradnji između teritorijalnih ztajednica ili vlasti, usvojena u madridu 1980.

[9] Nacrt Evropske povelje o regionalnoj samoupravi, od 5.4.1997. kojom su regulisani Međuregionalnim i transgranični odnosi članom 8. povelje.

[10] Povelja o lokalnoj samoupravi Savjeta evrope, sačinjena u Strazburgu,15.10.1985. godine. Koju potpisuje svaka zemlja članica savjeta Evrope.Bo0sna i Hercegovina je Povelju ratificirala 12.7.2002. godine.

[11] Inicijativa za kreirenje strategije za Jadran, koji je proširen i n Jonsko more. 24.2.2010.

[12] Hrvoje Marušić, 2008. Euroregije i prekogranična suradnja, Pomorski zbornik br. 45. Split, str. 259-264.

[13] Prekogranična euroregija Sandžak u užem smislu bi sačinjavale opštine Sandžaka u Srbiji i sandžaka u Crnoj Gori ( Novi Pazar, Tutin, Sjenica, Nova Varoš, Prijepolje, Priboj, Pljevlja, Bijelo Polje, Petnjica, Berane, Rožaje, Plav i Gusinje) U širem smislu je još i dodatnih nekoliko opština iz Bosne, Kosova, Srbije , Crne Gore i Albanije.To bi Euroregiju Sandžak učinilo još značajnojom multikulturlanom, multietničkom, multijezičkoj euroregijom. Značajno bi bilo što bi se te rubne opštine snažnije razvile i infrasturkturno i kulturno povezale , uz snažniji ekonomski i tehnološki razvoj, u čemu sada značajno zaostaju, za razvijenim opštinama u svojim državama.

 

[14] Hrvoja Marušić, Euroregije i prekogranična saradnja, Pomorski zbornik 45 (2008)1 str. 259- 264