Svako vrijeme imalo je svoju bolest, većih ili manjih razmjera, od kojih su neke prelazile u epidemiju ili pandemiju. Često puta bile su produkt rata i prirodnih nesreća. U takvim situacijama zdravstveni sistem zemalja bio je prvi bastion odbrane, a zdravstveni radnici heroji tog vremena. Mnogi su svoje herojsko djelo platili vlastitim životom. Jedan od njih bio je i dubički ljekar Dr. Mustafa Kadić.
Sam protiv epidemije tifusa u vrtlogu rata
Razorno djelovanje Coronavirusa, koji se ovih mjeseci pandemiski širi svijetom, od kojega je do sada oboljelo preko 2,5 miliona a umrlo oko 165 hiljada osoba, vrati me u vrijeme Drugog svjetskog rata, kada je našim krajevima bjesnio rat i harala epidemija tifusa. U mom gradu Bosanskoj Dubici tada je oboljeo i umrlo mnogo ljudi, a kao heroj tog doba ostao je zapamćen dubički ljekar Dr. Mustafa Kadić. Dubička opština, odnosno srez, imao je tada tridesetak hiljada stanovnika, od kojih je desetak hiljada živjelo u gradu. U dubičkom Domu zdravlja tada je bio samo jedan ljekar, Dr. Mustafa Kadić, koji je sam pokrivao grad i cijelo opštinsko područje, sa 60 sela i uspješno je odoljevao svim izazovima. Na njegovo nezaboravno humano djelo, sve do agresije na BiH, podsjećao je njegov mezar u dvorištu dubičke Ćaršijske džamije. Svi koji su ga poznavali ili samo čuli za njega kada su dolazili u džamiju ili prolazili pored nje sa velikim uvažavanjem i zahvalnošću okretali su se prema nišanu sa imenom nezaboravnog doktora i učili Fatihu. Pored mezara dr. Kadića bila su još dva mezara, ali se ne zna ko je u njih ukopan. Vjerovatno neki veoma ugledni i uticajni ljudi za njihova vremena. Natpisi na nišanima bili su ispisani Arabicom.
Dr. Mustafa Kadić živio je sa svojom porodicom samo desetinu metara dalje, na suprotnoj strani ulice, u zgradi Socijalnog osiguranja i igrom sudbine na pločniku ispred nje jednog aprilskog dana 1945.godine skončao svoj život. A zgrada Socijalnog osiguranja, jedna od najmarkantnijih u glavnoj dubičkoj ulici, iako nije tako ozvaničena, i danas je svojom zanimljivom arhitektonskom izvedbom simbolički spomenik i svjedok tog vremena i tog događaja. Ovjekovječena je na slikama uspješnog dubičkog umjetnika Rade Babića. U prizemlju te zgrade duže vrijeme bio je smješten opštinski ured, a kasnije je zgrada pripala Zajednici penzionog i invalidskog osiguranja.
U epidemija tifusa
Po sjećanju starijih Dubičana tih ratnih dana, kada se vodila borba za oslobođenje zemlje od fašističkog okupatora, mnogi su oboljeli, a neki i umrli od tifusa. Za one koji manje znaju, tifus je bakterijska teška infekcija sa periodom inkubacije 8-14 dana i simptomima: visoka temperatura, jaka glavobolja, bol u trbuhu, ružičasti osip po tijelu, težak kašalj, otežano disanje, gubitak apetita, povraćanje, malaksalost…, a širi se kroz hranu, vodu i kontaktima. Uzročnik trbušnog tifusa je bakterija salmonella, a pjegavca mikroorganizmi Rickettsia, koje prenose uši (vaške). Javlja se zbog neimaštine i loših higijenskih uslova. Samo za jednu godinu epidemija je 1914-1915 odnijela u svijetu oko 12,5 miliona ljudi. A tokom II svjetskog rata i veliki broj Dubičana. Tifus je bio čest uzrok smrti u logorima NDH. A u to vrijeme zbog slabe ishrane i loših uslova života umiralo se mnogo i od tuberkuloze, naročito mladi.
Za mene i moju porodicu to teško vrijeme bilo je još upečatljivije, jer se direktno i indirektno odrazlo na mene i moju porodicu, kao i na porodice mnogih Dubičana. Rođen sam 18. februara 1942. godine, kada su njemačke okupacione snage počele pripremati Kozarsku ofanzivu. Bili su to najhladniji dani te zime. Ofanziva je počela 22.aprila, a okončana 12. maja 1942.g. Moj grad i njegovo okruženje bili su okupirani od njemačkih i ustaških snaga. Građani su hapšeni, odvođeni u logore i ubijani. U to vrijeme gradom je harala epidemija tifusa, a ljudi su padali kao ljesa. U momentu porođaja moja majka je bolovala od trbušnog tifusa, a poslije porođaja oboljela je i od pjegavca, koji je bio još opasniji. I oba je preboljela, nakon toga živjela još 70 godina i umrla u 96. godini života. Pretpostavljam da je borba sa tako opakim epidemijama ojačala majčin imunitet, koji je na mene prenijela, pa ni ona ni ja nismo kasnije nikad bili skloni bolestima.
I ova epidemija tifusa uzela je svoj crni danak širom svijeta, kao i one koje su se dogodile ranije i one koje su došle kasnije, kao ebola, kolera, malarija…Poslije teške epidemije crne kuge koja je 1314. odnijela 75 miliona i Španske groznice 1918. koja je odnijela 50 miliona života (sa kojima su zahvaćene dvije trećine svijeta), izbile su 1997 i 2003. azijska (ptičija) gripa, 2009.g. svinjska gripa, te velike boginje 1972.g, Itd.
Dr. Kadić jedini ljekar u Dubičkom domu zdravlja
Biti ljekar u uslovima epidemije, naročito u vrijeme rata, je ogroman teret za medicinsku službu i medicinske radnike. To se uvjerljivo potvrđuje i ovih mjeseci i dana, kada se preko 200 država svijeta bori sa pandemijom Coronavirusa, a zdravstveni sistemi mnogih država i pored visoke tehničke i kadrovske opremljenosti se tresu i nalaze pred kolapsom. A može li se uopšte zamisliti kakav i koliki teret je bio tih ratnih godina u Bosanskoj Dubici na malom Domu zdravlja sa samo nekoliko sestara i samo jednim ljekarom, dr. Mustafom Kadićem?! Boriti se protiv epidemije tifusa, liječiti ranjene u borbama i oboljele od tubekuloze i drugih bolesti. Koliko je snage, volje, truda i odricanja trebalo Dr. Mustafi Kadiću? Trebalo je djelovati brzo i na vrijeme, a nivo opremljenosti, higijenski, saobraćajni i drugi uslovi su bili vrlo skromni.
Dubički dom zdravlja i samo jedan ljekar u njemu Dr. Mustafa Kadić opsluživali su sve građane opštine. I svi su o njemu imali pohvalno mišljenje. Ostaje upitno kako je on to sve stizao i u normalnim uslovima, a posebno tih godina od 1941 do 1945. godine, kada se ginulo u ratu i masovno umiralo od tuberkuloze i epidemije tifusa. To se vrlo slikovito moglo vidjeti u popularnim domaćim filmovima sa ratnom tematikom, kao što su Bitka na Neretvi i bitka na Sutjesci. Upravo iz tog razloga moja je želja i namjera da nas koji pamtimo to vrijeme i vas koji o tome malo ili nimalo znate, upoznam s herojem tog vremena, dubičkim ljekarom Dr. Mustafom Kadićem…Za svakog je imao utješnu riječ i svakom bio ohrabrenje, podrška i spas, kada je najviše trebalo. Građani Dubice su cijenili njegov trud, pomoć i pažnju. Nažalost, dobri dubički ljekar nije dočekao dan da mu se oda javno priznanje, da mu svi koje je liječio i kojima je spasio život kažu hvala; nije doživio da uživa dane slobode, koji su se pojavili na obzorju. Izgubio je život upravo onda kada je trebalo da ga uz dužnu zahvalnost grada i opštine uživa. Izgubio je život upravo onda kada je krenuo da spasi još jedan život.
Pogibija Dr. Kadića
Dr. Mustafa Kadić poginuo je 27. Aprila 1945. godine prilikom oslobađanja grada Bosanske Dubice od okupatora. Prema nekim saznanjima pri ulasku u grad ranjen je jedan od partizanskih komandanata, pa je Dr. Kadić krenuo da mu ukaže pomoć. Odmah po izlasku iz kuće, već nakon nekoliko prvih koraka ispred Ćaršijske džamije, u pravcu ulice Mala ćaršija, kraj njega je eksplodirala granata i na mjestu usmrtila dr. Kadića i dubičanca Asima Bejtovića, brata Asime, supruge poznatog dubičkog geometra Reufa Bejtovića, koji se tu našao. Tada su pogođene i zapaljene mnoge kuće. Jedna od granata je pogodila kuću Safeta Porića u naselju Binjačka i usmrtila njegovu majku, a kuća do temelja izgorjela. Prilikom napada zapaljena je i zgrada dubičke opštine.
Zgrada socijalnog, nekad dom dr. Kadića/ Foto: Z. B.
Smrt dobrog doktora stari Dubičani nisu nikad prežalili. Ukopan je u dvorištu dubičke Ćaršijske džamije pored nekoliko starijih mezara i mogao se vidjeti sa dvorišne ograde i dubičkog korza u ul. koja se kasnije zvala Titova. Njegova žena i djeca gledali su ga s kućnog prozora, a bio je zapažen i od mnogih dubičana kad su šetali dubičkim korzom i prolazili Titovom. Još dok sam bio mali roditelji su mi pokazali taj mezar i rekli mi ko je u njega ukopan, pa sam veoma često prolazeći pored džamijske ograde zahvalno bacao pogled i učio Fatihu. A i mnogi drugi su na svoj način odavali poštovanje cijenjenom doktoru, i sve tako dok se na ovim prostorima nije ponovo zaratilo.
Stradanje Dubičana na dan oslobođenja grada
Nakon nekoliko pokušaja, koji su se dogodili 12. Oktobra 1943. godine i 21. Jula 1944. godine, Bosanska Dubica je konačno oslobođena od fašističkih okupatora 27.4.1945. godine i taj dan je u vrijeme SFRJ obilježavan kao Dan oslobođenja grada. A tog dana i nekoliko narednih dana ubijeno je 169 dubičkih muslimana, civila, koji su oslobodioce čekali od Talića, Lelića i Mujčića kuća u Puhalu do centra, a najveći broj u Zulića mahali i Leptihoru. O ovim ubistvima se nikad nije smjelo govoriti, jer su izvršioci zločina godinama kasnije bili gradska i opštinska vlast. Članovi porodica žrtava svakodnevno su ih susretali, s njima gradili život i kovali sretnu budućnost, ne znajući da će se to dogoditi i njihovom nasljeđu, samo pola stoljeća kasnije. A tog aprilskog dana 1945. spaljene su sve begovske kuće uz Unu – Sulejman-bega Cerića, Mahmut-bega Cerića, Avdi- bega Cerića, Hrustan-bega Cerića i dućani u dubičkoj ćaršiji u vlasništvu: Sulejmana Ćauševića, Mustafe Lelića, Ibrahima Hatipovića, Omera Delića, Karanfila Dizdara, Džafera Veletalnića i mnoge kuće i drugi objekti u vlasništvu muslimana. Toga dana Dubica je izgubila i svog jedinog ljekara Dr. Kadića, čovjeka koji je od smrti oteo toliko života.
Obnova mezara Dr. Kadića
U agresiji izvršenoj na BiH 1991-1995. srušna je Ćaršijska džamija, kao i druge dubičke džamije. Sa zemljom je poravnat mezar dr. Kadića i drugi koji su bili pored njega. Njihovi rušitelji nisu se izvinili, nisu zatražili oprost, nisu platili obnovu, niti su pozvani na odgovornost za počinjeno. Kako ni oni za paljevine i ubistva počinjena 1945. godine. U kasnijim godinama sredstvima dubičana u dijaspori obnovljene su sve dubničke džamije. Pri obnovi Ćaršijske džamije obnovljeni su mezari koji su do rušenja džamije bili uz džamijsku ogradu. U jednom od njih je r. Dr. Kadić, a ko je u druga dva ne može se pouzdano reći. S pravom se pretpostavlja da su u njih ukopani neki vrlo značajni i uticajni ljudi iz ranijeg vremena. Time su osujećene ranije namjere dubičkih vlasti da se taj prostor poravna i koristi za parking. Dubičke vlasti iz tog perioda, kao i ove koje vladaju danas, nisu do sada našle za shodno da se izvine i pokriju pričinjenu štetu. A slično se postupilo i sa Mulalića mezarlucima kod dubičkog Doma zdravlja, kada je nakon II svjetskog rata obnovljena bolnička zgrada. Ne samo da mezari nisu izmješteni na drugu lokaciju, već su skinuti i polomljeni nišani ugrađeni u temelje stambenih zgrada koje su tada izgrađene na Obali Avde Ćuka, uz r. Unu. Možda će se u nekom boljem budućem vremenu više pažnje posvećivati mrtvim.
Dr: Mustafa Kadić za svoje velike zasluge nije nikad dobio priznanje, koje je nesumnjivo zaslužio. Neko vrijeme nakon oslobođenja Dubice, kćerka dr. Kadića i sin Mirza posjetili su dubičke vlasti i predložili da se Dubički dom zdravlja nazove njegovim imenom, ali ti prijedlozi nisu prihvaćeni. Moralna satisfakcija za porodicu dr. Kadića možda može biti to što je poznati dubički rukometaš Mirza Ćaušević, koji se rodio nekoliko godina kasnije, baš po doktorovom sinu dobio ime Mirza.
Poslije oslobođenja, u Dubici je kao ljekar radio Dr. Franjo Balvanović. Bio je veoma cijenjen i poštovan od svih građana; melem na vruće rane. I on je, kao dr. Kadić, bio duže vrijeme jedini ljekar za područje cijele opštine. U njegovo vrijeme dominatna bolest je bila tuberkuloza.
Dobro sjeme dobro rodi
A po onoj narodnoj, kad se dobro poslije, dobro i nikne. Tako smo i kasnije u našoj Dubici imali jako dobre ljekare, ali i pomoćno medicinsko osoblje, kako naše domaće, tako i uvozno. Nadam se da je ovo prilika da se sa velikom zahvalnošću sjetimo bračnog para Habazin, vrsnih ljekara različitih specijalnosti: Klenkar Mirka, Bukva Trive, Kugić Ferida, Skrobić Milana, Miljatović Milana, Oreščanin Hazima, Dizdar Angele, Hašić Enise, Momčilović Rade, Obrvašić Nine, Bajrić Nerme, Alijagić Seferović Kijane…Save Zrnića, dr. Foče.. ali i medicinskih sestara Zore Cerić, Marije Strejček, Borojević Stoje, babice Kaje….
Dubička opština je i kasnije imala vrsne ljekare, naravno bilo ih je više ne samo opšte prakse, već i različitih specijalnosti. Ali ovaj put s razlogom se potsjećamo na vrijeme Dr. Mustafe Kadića i Dr. Franje Balvanovića, jer su radili sami i na opšte zadovoljstvo stizali pružiti pomoć svim građanima Dubice, a to je bilo područje u kojem je do 1991. grad porastao na preko 13,5 a opština na preko 31,5 hiljadu stanovnika.
Epidemije nešto odnesu, nešto donesu
Epidemije uvijek nešto odnesu, a nešto i donesu. Uzmu nam žrtve, ali nas približe jedne drugima, udrže u odbrani i učine boljim nego što smo do tada bili. Možda i iz ove pandemije Coronaviurusa, kroz koju upravo prolazimo, i naknadno iz onih ranijih kroz koje smo prošli, naučimo kako zajedno savlađivati nevolje, kako iz njih izići što čitaviji i manje pozlijeđen. Često puta stvari u životu moraju krenuti na gore, da bi sutra mogle biti bolje. Najbolje lekcije nauče se u najgorim vremenima. A kada sve prođe obično zaboravimo naše heroje, koji su bili inicijalna kapsla, pokretačka snaga i glavni nosilac odbrane. A Dr. Mustafa Kadić je samo jedan od znanih ali zaboravljenih heroja, koji za najveći broj nas ostaje zapamćen samo po mezaru u dvorištu dubičke Ćaršijske džamije.
Pozivam sviju koji znaju nešto više o dr. Kadiću i njegovoj porodici da mi se jave, kako bi sa dodatnim informacijama dopunio ovaj tekst.
Burlington, 19.4. 2020 Zijad Bećirević
