Prije više od tri decenije, tačnije 5. februara 1994. godine granata kalibra 120 milimetara, ispaljena s agresorskih položaja na području Mrkovića, pala je na sarajevsku pijacu Markale i ubila 68 osoba. Još 142 ljudi je teže ili lakše ranjeno.
Bio je to prvi od dva stravična masakra na Markalama u opkoljenom Sarajevu. Drugi je počinjen 28. avgusta 1995. u 11 sati, sa pet ispaljenih granata sa položaja VRs. Tada je ubijeno 37, a ranjeno 90 civila.
Fotografije ubijenih i ranjenih Sarajlija tog 5. februara obišle su cijeli svijet. Zbog velikog broja žrtava 5. februar obilježava se kao Dan sjećanja na sve poginule građane Sarajeva u periodu 1992-1995. godina.
Ovaj zločin bio je i jedna od tačaka optužnice protiv komandanta Sarajevsko-romanijskog korpusa VRs Stanislava Galića, koji je na suđenju pred Haškim tribunalom zbog ratnih zločina, među kojima je i granatiranje pijace na Markalama, osuđen na doživotnu robiju.
U masakru na Markalama tog kobnog 5. februara 1994. godine ubijeni su:
Senad Arnautović, Ibrahim Babić, Mehmed Baručija, Ćamil Begić, Emir Begović, Vahida Bešić, Gordana Bogdanović, Vaskrsije Bojinović, Muhamed Borovina, Faruk Brkanić, Sakib Bulbul, Jelena Čavriz, Almasa Čehajić, Zlatko Ćosić, Alija Čukojević, Verica Ćilimdžić, Smilja Delić, Ifet Drugovac, Dževad Durmo, Fatima Durmo, Kemal Džebo, Ismet Fazlić, Vejsil Ferhatbegović, Dževdet Fetahović, Muhamed Fetahović, Ahmed Fočo, Majda Ganović, Isma Gibović, Rasema Hasanović, Alija Hurko, Mirsada Ibrulj, Mustafa Imanić, Rasema Jažić, Razija Junuzović, Hasija Karavdić, Mladen Klačar, Marija Knežević, Selima Kovač, lbro Krajčin, Sejda Kunić, Jozo Kvesić, Numo Lakača, Ruža Malović, Jadranka Minić, Safer Musić, Nura Odžak, Mejra Orman, Hajrija Oručević, Seid Prozorac, Smajo Rahić, Igor Rehar, Rizvo Sabit, Zahida Sablja, Nedžad Salihović, Hajrija Smajić, Emina Srnja, Džemo Subašić, Šaćir Suljević, Hasib Šabanović, Ahmed Šehbajraktarević, Bejto Škrijelj, Junuz Švrakić, Pašaga Tihić, Munib Torlaković, Ruždija Trbić, Džemil Zečić, Muhamed Zubović i Senad Žunić.
PODACI INSTITUTA
Tog 5. februara na Markalama bilo nekoliko stotina ljudi koji su kupovali hranu, oni koji su preživjeli i danas nose ožiljke
Piše: dr. sc. Merisa Karović-Babić, naučna saradnica Instituta za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava Univerziteta u Sarajevu
Tržnica i preko puta nje otvorena pijaca Markale, mjesto s tradicijom trgovanja dugim više od sto godina, u nekoliko navrata je bila meta granatiranja tokom opsade Sarajeva sa položaja Sarajevsko-romanijskog korpusa Vojske Republike srpske (SRK VRS-a). S obzirom da su mnoge prodavnice, samoposluge i granapi u gradu bili zatvoreni, pijace su bile gotovo jedina mjesta na kojima su se građani mogli snabdjeti osnovnim životnim namirnicama, a ujedno i mjesta na kojima su se masovno okupljali, razmjenjujući svoja iskustva preživljavanja, ratne recepte te kupujući ne tako jeftine proizvode.
Dana 5. februara 1994. godine, nekoliko minuta poslije podneva, sa položaja SRK-a iz pravca Mrkovića ispaljena je granata koja je eksplodirala na asfaltnoj podlozi unutar zelene pijace Markale u trenutku kada je na pijaci bilo prisutno nekoliko stotina građana. Od eksplozivnog i rasprskavajućeg dejstva granate, prema podacima iz Kliničkog centra, Državne bolnice i bolnice Francuskog bataljona u Sarajevu, kao i pokopnih društava u Sarajevu, ukupno je evidentirano 67 ubijenih i 139 ranjenih civila, dok je od posljedica ranjavanja, na liječenju u Hamburgu, smrt nastupila za još jednu osobu. (Dakle, radilo se o ukupno 68 ubijenih civila).
U uviđaju obavljenom neposredno nakon masakra od strane pripadnika MUP-a, na čelu sa istražnim sudijom Višeg Suda u Sarajevu, ustanovljeno je da se radi o minobacačkom projektilu kalibra 120 mm koji je ispaljen iz pravca „sjever-sjeveroistok gdje se nalaze agresorski položaji Mrkovići“. Slično je potvrdila i Komisija eksperata formirana naredbom Višeg suda u Sarajevu, koja je načinila poseban Elaborat, kao i kasnije ekspertize prof. dr. Berka Zečevića za Tužilaštvo ICTY.
Komandant SRK-a, Stanislav Galić je u internoj naredbi upućenoj svim jedinicama SRK, konstatovao da ”u poslednje vreme i pored izričitih naređenja pojedine jedinice, pojedinci ili posluge art. oruđa samoinicijativno bez odobrenja otvaraju vatru po urbanom delu Sarajeva bez potrebe koje nemaju nikakvih efekata”, čime je indirektno priznao da su i granatu na Markale ispalili navedeni pripadnici ”SRK”. Međutim, u medijskim istupima i komunikaciji sa UNPROFOR-om, rukovodstvo samoproglašene Republike Srpske je vrlo samouvjereno tvrdilo da je ”nemoguće da iko iz srpske vojske ispali granatu bez jasne naredbe, jer postoje stroga pravila i oružje se pažljivo nadgleda.” (Nikola Koljević, 2008, str. 424).
U istom dokumentu, Galić upozorava svoje podređene kako je Sarajevo ”centar medijsko-svetske pažnje, te da svako dejstvo izaziva kontraefekte i koristi se u propagandne svrhe,” čime obrazlaže zabranu dejstava, uz napomenu da se ovo naređenje odnosi isključivo na ”urbani deo grada, a ne na okolna uzvišenja (Žuč, Mojmilo, Sokolje)”. (AIIZ, inv. br. 1771, Komanda SRK, IKM 2 Butile, Str. pov. broj 20/5-1413-97, 5. februar 1994. godine, dostaviti svim jedinicama SRK, Zabrana dejstava po urbanom delu Sarajeva, Naređenje. Komandant, General-major, Stanislav Galić).
Neposredno nakon masakra uslijedile su burne reakcije, prvenstveno od strane srpskog i srbijanskog vojnog i političkog rukovodstva u pogledu negiranja odgovornosti za ispaljenje granate, uz sramno vrijeđanje digniteta žrtava i njihovih porodica konstatacijama da se radilo o „tekstilnim i plastičnim lutkama“. Konsenzus o načinima negiranja pomenute odgovornosti nije postignut, te je u javnosti plasirano nekoliko teza: da je „mina bačena sa obližnje zgrade“, da se radilo o „unapred pripremljenom eksplozivu“, da su „granatu ispalili Hrvati“, čime se nastojala poslati poruka svjetskoj javnosti da su za masakr na Markalama krivi svi osim Srba. Tako je, na primjer, načelnik Generalštaba Vojske Jugoslavije, general Momčilo Perišić, na 18. sjednici Vrhovnog saveta odbrane SRJ, od 7. februara 1994. godine konstatovao kako pretpostavlja da su ”to uradili Mudžahedini”, a ”nije isključeno da su to uradili i Hrvati.”
General Perišić je siguran jedino u to da je ”nemoguće da su Srbi u Sarajevu to postavili, sem sa distance.” Konstatacija da se radilo o „plastičnim udovima“, kojom je Karadžić, neposredno nakon masakra nastojao uvjeriti svjetsku javnost da su na Markalama postavljene „imaginarne žrtve“, također je plasirana i prilikom suđenja pred Međunarodnim krivičnim tribunalom za bivšu Jugoslaviju (ICTY). Kao „argument“ za ovu tezu, Radovan Karadžić je ponudio snimak načinjen neposredno nakon masakra, na kojem se može uočiti proteza za nogu, koja je pripadala jednoj od žrtava masakra, Ćamilu Begiću. Kao svjedok Tužilaštva, u procesu protiv Radovana Karadžića na sudu se pojavio sin Ćamila Begića, koji je detaljno objasnio okolnosti smrti njegova oca, uz svu relevantnu dokumentaciju koja potvrđuje navedeni slučaj. (ICTY, IT-95-5/18: Karadžić, Witness: Almir Begić, Cross examination by mr. Karadžić, 15. i 16. decembar 2010; ICTY, Tužilaštvo v. Karadžić, IT-95-5/18-T, par. 4230).
Nakon predočenih svih materijalnih dokaza u vezi sa “spornom” protezom za nogu, Vijeće je Karadžićeve javno iznesene tvrdnje okarakterisao kao “potpuno neuvjerljive i neumjesne. (…) bizarne i morbidne.” (ICTY, Tužilaštvo v. Karadžić, IT-95-5/18-T, par. 4198, 4230). Ovaj kao i masovni zločini na još nekoliko lokaliteta u gradu bili su predmetom vrlo detaljnih analiza pred Haškim tribunalom, kada je, van svake razumne sumnje, nakon iznošenja dokaza i tužiteljstva i odbrane, kao i iskaza svjedoka i tužiteljstva i odbrane u predmetima Galić, Karadžić, Mladić, utvrđeno da su granate ispaljene sa teritorija pod kontrolom SRK.
Četiri dana nakon granatiranja pijace, kao odgovor na prijetnje bombardovanjem položaja VRS-a od strane NATO-a, komandant SRK-a, Stanislav Galić je, na osnovu prethodne naredbe GŠ VRS-a, naredio da se sve jedinice SRK služe ”ucenama i pritiscima u cilju obustavljanja vazdušnih udara”, a ukoliko pak dođe do njih, snage UNPROFOR-a i svih stranih humanitarnih organizacija koji su se u tom trenutku nalazile na teritoriji RS-a, treba ”napasti (ne ubijati), zarobiti i držati kao taoce, dok NATO ne prekine vazdušne udare.” Bojazan za živote trupa na terenu, kao i uzimanje službenika Ujedinjenih nacija za taoce, bili su vrlo jasni razlozi zbog kojih je predstavnicima snaga UNPROFOR-a u Bosni i Hercegovini više odgovaralo tvrditi da ”možda nikada neće biti poznato ko je zapravo ispalio smrtonosnu granatu…”, te da je preciznost pogotka ”slučajna sreća bilo koga ko je gađao,” ili da su istrage o granatiranju bile „nedovoljne u ovoj fazi.” Radovan Karadžić je znao cijeniti ovakvu vrstu neodlučnosti, te je, kao gost u Specijalnoj emisiji Srpske radio televizije, konstatovao: ”Mi smo zadovoljni što imamo Ujedinjene nacije, s kojima sređujemo sve ove poslove.” (AIIZ, dvd br. 31, Srpska-radio televizija, Studio Sarajevo, Specijalna emisija, urednik: Risto Đogo, februar 1994).
Zaključke o krivici, gotovo 10 godina nakon zločina, dalo je i Pretresno i Žalbeno vijeće ICTY u predmetu Galić, konstatacijom kako je granata na Pijacu, ”van svake razumne sumnje namjerno ispaljena s teritorije pod kontrolom SRK,” što je potvrđeno i u presudama Tužilaštvo vs. Karadžić i Mladić. U navedenim presudama je precizirano da postoje „jasni dokazi prema kojima je 7. bataljon 1. romanijske pješadijske brigade SRK-a imao minobacače kalibra 120 mm u Mrkovićima, što je sjeverno-sjeveroistočno od Markala.“
No, nejasne i nedorečene reakcije zvaničnika Ujedinjenih nacija o odgovornosti “obje strane za zločin”, savršeno su se uklapale u politički i vojni kontekst tog vremena, te su odgovarale trenutnom stanju snaga UNPROFOR-a na terenu. Zahvaljujući „neidentifikovanju“ krivca za zločin na Markalama od strane službenih istraga Ujedinjenih nacija, ponovno je izbjegnuta konkretna akcija, te je, uz prividno povlačenje teškog naoružanja ili njegovo stavljanje pod kontrolu UNPROFOR-a, vrlo brzo nastavljeno snajpersko djelovanje, a nakon kratke pauze i granatiranje po civilnim ciljevima u gradu. Stavovi pretresnog i žalbenog vijeća ICTY u predmetu Stanislav Galić, Radovan Karadžić i Ratko Mladić o položajima “SRK” kao mjestu ispaljenja granate, trebali bi poslužiti za kraj manipulacijama o ovom zločinu. Međutim, teze od strane osumnjičenih za ovaj zločin, dijela političkog rukovodstva Republike Srpske, kao i njihovih lobista u svijetu, da je masakr izrežiran, još uvijek su prisutne.
Uprkos Izmjenama i dopunama Krivičnog zakona Bosne i Hercegovine koji se odnosi na mogućnost sankcionisanja veličanja pravosnažno osuđenih ratnih zločinaca, negiranje genocida, zločina protiv čovječnosti i ratnih zločina, i dalje ne postoje nagovještaji bilo kakvih sankcija za negatore pravosnažnih presuda koje su, kada je u pitanju zločini na Markalama, izrečene pred međunarodnim sudovima (ICTY i IRMCT).
Patria
Masakr na Markalama, zločin je koji mora ući u obrazovne programe
Masakr na Markalama, zločin je koji mora ući u obrazovne programe. Edukacijom o istini i pravdi i državnom institucionalizacijom kulture sjećanja protiv revizionizma i poricanja, navode iz Instituta za istraživanje genocida iz Kanade povodom 5. februara, Dana sjećanja na ubijene građane Sarajeva u periodu opsade.
“Sudski utvrđene činjenice o zločinu na Markalama dobivaju snagu koju mora da ima svaka sudska istina tek kada uđe u obrazovne programe. Međunarodni krivični sud za bivšu Jugoslaviju izricanjem konačne presude Dragomiru Miloševiću, bivšem komandantu Sarajevsko-romanijskog korpusa VRs-a, osuđenom na 29 godina zatvora ustanovio da je, u kampanji granatiranja Sarajeva koju je provodio Korpus, jedan od najstrašnijih zločina bio masakr na Markalama}”, kažu iz IGK.
Dodaju da je opsada Sarajeva pokušaj zatiranja bosanskih korjena i bosanske višestoljetne kulture, tradicije i civilizacije.
“Nastojanje i želja da se briše bosanska prošlost i identitet, uklapa se u najmonstruoznije poruke agresije, što je neoboriv dokaz genocidne namjere koja ju je pratila. Hiljade granata nemilosrdno je razaralo Sarajevo. Civili i branioci su izdržali najdužu opsadu u historiji čovječanstva, što ih čini istinskim herojima. Pod granatama i snajperima, u podrumuma, skloništima i neuslovnim prostorijama održavana je nastava i polagani su ispiti, branjeni su srednjoškolski maturski, zatim diplomski, magistarski i doktorski radovi i vođene duboke akademske i kulturne rasprave. Ta normalnost u ludilu dokaz je neuništivosti bosanskog i sarajevskog duha, moći i snage svih, volje da se podignute glave izađe iz kataklizme. Ljudi iz Sarajeva su u stravičnim uslovima opsade cijelom svijetu pokazali kako se brani dostojanstvo bosanske zajednice, radeći sa ljubavlju, pod granatama, učeći studente o vrijednostima čovječanstva i civilizacijskim ciljevima, o antifašizmu i humanizmu, o patriotizmu i solidarnosti. Jedna od tih vrijednosti je i historijska opomena da se taj najteži oblik zločina ne ponovi i da oni koji za ovaj strašni zločin trebaju odgovarati, ne ostanu nekažnjeni. Istina i pravda su razlog za multietničku Bosnu i Hercegovinu, onakvu kakva je uvijek bila, ponos svih nas i istinsko susretište svega što Evropu – pa i ljudsku civilizaciju uopće – čini posebnom”, ističu iz IGK.
kako kažu, historijska istina i vrijednosti sjećanja na zločin na Markalama i fašističko divljanje po tekovinama ljudskog društva, civilizacije, protiv nezavisnosti, teritorijalnog integriteta, političkog subjektiviteta i suvereniteta Republike Bosne i Hercegovine, po nacionalnom, vjerskom, kulturnom i društvenom suživotu njenih građana i što je najvažnije po njihovom biološkom opstanku i preživljavanju, lekcije su iz naše prošlosti na kojima danas, sjećajući se žrtava, moramo graditi zajedničku budućnost.
“Nažalost, svjedoci smo svakodnevnih napada na državu Bosnu i Hercegovinu, negiranje genocida, falsifikata i kvazi istraživanja, nagrađivanja zločinaca, izjednačavanja agresora i žrtve. Svjedoci smo da nam se govori da je, u ime budućnosti, pametnije šutiti o istini, pravdi i kulturi sjećanja i nijemo prihvatiti negiranje države Bosne i Hercegovine, negiranje sudskih, naučnih i historijskih činjenica, ali bosanski patriotii ma gdje bili nisu, niti smiju biti takvi. U najtežim uslovima agresije i genocida bosanski patrioti su branili najviše civilizacijske principe i univerzalne moralne konstante. Danas bosanski patrioti moraju braniti dostojanstvo bosanskohercegovačke države, njenih naroda i građana, dostojanstvo ideje Bosne. Na to ih obavezuje dug prema žrtvama zločina na Markalama i prema svim žrtvama agresije i genocida”, zaključuju iz IGK.
BHDINFODESK
