Još krajem šezdesetih Jugosloveni, mahom iz provincija, išli su u Njemačku na rad. Bila je to borba za opstanak i san o normalnom životu u uređenom sistemu. Dobar dio njih je završavao u automobilskoj industriji, jer su to bili uglavnom fizički-zanatski poslovi, a i poznavanje jezika nije bilo obavezno.
Dok povlači zadnji dim iz svoje cigarete napunjene refuznim duhanom, 74-godišnji Mustafa započinje svoju priču s uzdahom i sjetom, napominjući kako je skoro završio u Minhenu, u tvornici “Bemvejaca”.
Saznajemo da su Jugosloveni bili traženi radnici, jer je njihova disciplina i marljivost odudarala od Turaka koji su šezdesetih i sedamdesetih godina prošlog vijeka mahom radili kao varioci na karoserijskim dijelovima širom njemačke autoindustrije.
“Posao je bio čista ‘fizika’ i ko god je imao zanat u rukama mogao je raditi u nekoj od njemačkih tvornica”, napominje Mustafa.
Vidno uzbuđeni Mustafa uvodi nas u svoju životnu avanturu iz mladosti, koja je ostala neispunjeni san. BMW je sedamdesetih godina prošlog vijeka raspisao konkurs za prijem radnika u radni odnos u centralnoj tvornici u Minhenu uz organizovanu regrutaciju i obuku. Njih 300 je trebalo doći iz svih krajeva Jugoslavije, recipročno iz svake republike. S obzirom da se Mustafa rodio u blizini sela Borci kod Konjica, njegova divizija od ukupno 50 radnika prijavila se u Opštinu Konjic koja je bila centralna lokacija za radnike koji su regrutovani po Hercegovini. Njihova grupa je imala tromjesečnu obuku u Mostaru.
“Obuka se odvijala u jednoj od hala Tvornice duhana Mostar”, govori Mustafa i dodaje: “Tri dana sedmično radnici bi radili na simulaciji montaže različitih dijelova, od mehanike do karoserije, dok bi druga dva dana išli na kurs njemačkog jezika koji je vodila lokalna nastavnica. Čak je i spavanje bilo organizovano u improvizovanoj spavaonici u mostarskoj tvornici.”
“Navečer bi se išlo po kafanama i na muziku”, veselo dodaje naš sagovornik.
“Najviše vremena sam provodio s Radetom. On je bio iz Nevesinja. Bilo ih je devetero djece u porodici. Tada su porodice po selima brojale veliki broj čeljadi, jer je život po selima bio težak i trebala je radna snaga”, dodaje Mustafa, prije nego smo nastavili razgovor prepun zanimljivih detalja.
Kako je nastala naftna kriza 1973. godine?
Tako su Mustafa i Rade tri mjeseca uvježbavali montažu ležajeva točka i dijelova trapa čuvenog BMW-a 2002 i ujedno se pripremali za nasljednika – Seriju 3 E21 ili ujedno učili osnove njemačkog jezika, sanjajući o životu i radu u prijestolnici Bavarske. Drugovi nisu ni slutili da će Jomkipurski rat, koji je vođen između Izraela i koalicije arapskih zemalja sa Egiptom i Sirijom na čelu, osujetiti životne snove nekolicine provincijalaca iz “Juge”.
Članice OPEC-a (Saudijska Arabija, Kuvajt, Irak, Libija, Ujedinjeni Arapski Emirati, Katar i Alžir) su tada uvele embargo na izvoz nafte svim razvijenijim zemljama svijeta, pogotovo SAD-a i Holandiji (najveća naftna luka Zapadne Evrope nalazi se u Rotterdamu), smatrajući da vlade tih zemalja, stoje na strani Izraela podržavajući ih u tom ratu. Holanđani su u znak protesta kampovali i zabavljali se po praznim cestama.
U oktobru 1973. godine zemlje OPEC-a su objavile da će smanjiti proizvodnju nafte, uz mjesečnu redukciju za 5 posto sve dok se Izrael potpuno ne povuče sa svih arapskih teritorija okupiranih u junu 1967. godine i dok se ne vrate zakonska prava palestinskom narodu. Japanci su to okarakterisali prvim svjetskim naftnim šokom. Posljedice koje je taj embargo izazvao napravio je snažan potres na svjetsku ekonomiju koja se temeljila na nafti.
Mitovi, laži i ratovi za naftu
Mudri Arapi još u 13. vijeku su čuvali porijeklo začina bolje od vojne tajne. Trgujući začinima Arapi su izazvali rat kada su zaprijetili Veneciji da će prekinuti dotok orijentalnih začina. Krvoproliće zbog začina, koje je F. William Engdahl u svojoj knjzi “Mitovi, laži i ratovi za naftu” nazvao kršćanskim džihadom skoro se preslikalo i na naftnu krizu iz sedamdesetih.
Poremećaj u opskrbnom lancu je izazvao pravi kolaps u svjetskim ekonomijama, a razvijena autoindustrija je počela da šepa zbog naftnog šoka čija cijena je naglo skočila za 70 posto, sa 3,01 na 5,11 dolara po barelu.
Već u decembru 1973. godine, kada su snovi o radu u BMW-u dvojice Jugoslovena bili uveliko ugašeni, na drugom sastanku ministara OPEC-a, na zahtjev iranskog šaha, OPEC je podigao cijenu barela na 11,65 dolara što je bilo povećanje od 400 posto. Za samo tri mjeseca, OPEC je napravio pravi brodolom u svjetskoj privredi.
Njemačka je bila taoc američke politike
Evropske zemlje su bile ovisne o arapskoj nafti, a Njemačka nije bila američki saveznik, već meta. Zato Washington nije dopustio Njemačkoj da objavi neutralni status oko sukoba na Bliskom Istoku, ali recimo Velikoj Britaniji jeste, tako da oni izbjegnu arapski embargo. Tokom ranih sedamdesetih godina njemačka ekonomija je postajala sve nezavisnija o Wall Streetu i kontroli SAD-a, te su Amerikanci na taj način kreirali igranku oko embarga u kojoj je oštećena Njemačka.
Njih je ustvario najviše pogodilo što Njemačka, na čelu sa kancelarom Willy Brandtom, nije dopuštala slanje američke vojne pomoći Izraelu iz njemačkih vojnih baza. Ipak, glavnu riječ sa Arapima je vodio nedavno preminuli Henry Kissinger, Nixonov savjetnik za nacionalnu sigurnost i štićenik interesa porodice Rockefeller.
Foto: Library of Congress
Dok su Mustafa i Rade u Mostaru trenirali montažu ležajeva točka za BMW 2002, na drugoj strani svijeta, Kissinger je jako spretno lobirao za američke interese. Tokom posjete Teheranu s Nixonom, Kissinger je dopustio iranskom šahu pravo kupovine bilo koje vrste američkog oružja, osim nuklearnog naravno. Igračke kojima je namamio Arape, pokazale su se kao odličan adut u rješavanju krize.
Gutači goriva su nestali preko noći
Kako su u to vrijeme bili aktuelni automobili koji su naprosto gutali gorivo, reducirane rezerve nafte, skok cijena i općenito nestašica, dovelo je do toga da su proizvođači preko noći počeli razvijati ekonomičnije automobile. Japanski proizvođači su bili pioniri malolitražnih i ekonomičnih motora. Evropljani su ulagali u razvoj novih tehnologija kakvo je elektronsko ubrizgavanje, a sirovu snagu dotadašnjih snagatora kompenzirale su aerodinamičnije karoserije, efikasnije kočnice i ekonomičniji motori.
Foto: Lehtikuva
Tokom sedamdesetih svjedočili smo rađanju ere malih gradskih automobila poput Ford Fieste iz 1976. godine ili praoca kompaktne klase – VW Golfa iz 1974. godine. Evropska autoindustrija se preokrenula jako brzo i našla odgovor na naftnu krizu i embargo koji je stigao s tim. Međutim, opšta ekonomska kriza koja je u paketu stigla s tim ugasila je mnoge projekte i mnoge snove. U autobusu koji je u jesen 1973. godine sa sarajevske autobuske stanice krenuo ka Beogradu nije bilo ni Mustafe ni Radeta. Minhen im je ostao nedosanjan san.
“Don’t shoot the messenger” – Poziv u Opštinu Konjic koji je ugasio snove
“U to vrijeme su se nosile hlače na trapez i cipele s većom petom”, hvali se Mustafa.
“Obojica smo bili oskudno odjeveni. Imali po jedne hlače i po dvije košulje kada smo stigli u Mostar. Ja sam bio najstarije dijete u porodici s tri brata i dvije sestre i većinu stvari sam ostavio mlađoj braći. Brkovi i duga kosa su tada bili u modi, mada je to smetalo mom ocu. Ja sam pušio Dugi Beograd, a Rade – Evropu”, prisjeća se Mustafa s osmjehom u kojem se više ne krije razočarenje, jer je od toga prošlo punih 50 godina.
Sudbina je bila takva da na kraju nisu stigli ni do Beograda, a kamoli do Evrope. Poziv koji je u ljeto stigao do načelnika opštine Konjic zaledio je cijelu grupu bh. polaznika kursa koja se spremala preseliti u Minhen sa šturim znanjem njemačkog jezika.
“Drugovi, obuka se obustavlja do daljnjeg. Bićete obaviješteni o nastavku”, bile su riječi koje su uništile nadu, snove i drugarstvo.
Naftna kriza je iz temelja promijenila tokove u autoindustriji i više ništa nije bilo kao prije, te nikada nije došlo do nastavka organizovane obuke u Jugoslaviji.
Prave posljedice krize goriva su zahvatile i saveznu Njemačku. Vozači su se susreli s ograničenom potrošnjom goriva, zabranjena je bila prodaja goriva u kanisterima, vožnja nedjeljom je takođe bila zabranjena, a većina benzinskih pumpi je bila zatvorena. Širom Evrope, prazne ceste i upotreba bicikala su bili česta slika.
Mustafa i Rade više se nikada nisu vidjeli od tada, a nisu vidjeli ni Njemačku, ni fabriku “Bemvejaca” u Minhenu u kojoj su mogli ostvariti životne snove i zaraditi magičnu njemačku penziju, a ne bosanskohercegovački minimalac.
